ରଥ ସରିଗଲେ ତିନି ରଥ ଯାଏ କୁଆଡ଼େ? ରଥକାଠ ହୁଏ କ’ଣ?

ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ରଥଯାତ୍ରାରେ ପ୍ରତିବର୍ଷ ତିନିଟି ନୂଆ ରଥ ତିଆରି ହୁଏ । କିନ୍ତୁ ‘ନୀଳାଦ୍ରିବିଜେ’ରେ ଠାକୁରମାନେ ରତ୍ନବେଦିକୁ ବାହୁଡ଼ିଯିବା ପରେ ସେହି ରଥ ଆଉ ପରବର୍ଷର ରଥଯାତ୍ରାରେ ଲାଗେ ନାହିଁ । ମାତ୍ର ନଅଦିନର ଯାତ୍ରାକୁ ମିଶାଇ ୧୨-୧୩ ଦିନପାଇଁ ପ୍ରତିଥର ନୂଆ ରଥ ଚଢ଼ୁଥିବା ଏପରି ଠାକୁର ବୋଧହୁଏ ଜଗତରେ ଆଉ କେଉଁଠି ନାହାନ୍ତି ।

ରାଜ୍ୟ ସରକାରଙ୍କ ଆଇନ ବିଭାଗ ପକ୍ଷରୁ ୧୯୮୩ରେ ପ୍ରସ୍ତୁତ ‘ପୁରୀ ରଥ ସଂହିତା’ (ଦି ପୁରୀ କାର୍‍ ଫେଷ୍ଟିଭାଲ୍‍ କୋଡ଼୍‍) ଅନୁସାରେ, ପ୍ରତିବର୍ଷ ନୟାଗଡ଼ ଓ ଖୋର୍ଦ୍ଧା ବନଖଣ୍ଡ ତିନିରଥର ନିର୍ମାଣ ପାଇଁ ଆବଶ୍ୟକ ପରିମାଣର କାଠ ଯୋଗାଇ ଥାଆନ୍ତି । ରଥର ତୁମ୍ବ, ଦଣ୍ଡା ଓ ଅଖ, ପହି, ଅରମୁଣ୍ଡି ଓ ଗୟଳ ଆଦିର ନିର୍ମାଣ ପାଇଁ ପ୍ରାୟ ୮୬୨ ଖଣ୍ଡ କାଠଗଡ଼ ଲାଗିଥାଏ । ଏଥିରୁ ତୁମ୍ବ ପାଇଁ ୯ ଫୁଟ ଲମ୍ବା ଓ ୬ ଫୁଟ ମୋଟେଇର ୨୨ ଖଣ୍ଡ, ଦଣ୍ଡା ଓ ଅଖ ପାଇଁ ୪୦ ଫୁଟ ଲମ୍ବା ଓ ୩ ଫୁଟ ମୋଟେଇର ୫୦ ଖଣ୍ଡ, ପହି ପାଇଁ ୧୨ ଫୁଟ ଲମ୍ବା ଓ ୬ ଫୁଟ ମୋଟେଇର ୫୦ ଖଣ୍ଡ, ଅରମୁଣ୍ଡି ପାଇଁ ୧୨ ଫୁଟ ଲମ୍ବା ଓ ୩ ଫୁଟ ମୋଟେଇର ୪୬୮ ଖଣ୍ଡ ଏବଂ ଗୟଳ ପାଇଁ ୪୦ ଫୁଟ ଲମ୍ବା ଓ ୩ ଫୁଟ ମୋଟେଇର ୨୭୨ ଖଣ୍ଡ କାଠଗଡ଼ ଲାଗେ । ଏହା ବ୍ୟତୀତ ରଥର ପଟା ଓ ବହ୍ଲା ଆଦି ପାଇଁ ୨୭୪ ଖଣ୍ଡ କଞ୍ଚା କାଠଗଡ଼ ଲାଗିଥାଏ । ସେଥିରେ କଂସା, ଶିମିଳି, ପାଳଧୁଆ, ମହାନିମ୍ବ, ଗମ୍ଭାରି, ମଇ, କଦମ୍ବ, କଳଚୁଆ ଓ ଦେବଦାରୁ କାଠ ରହିଥାଏ । ଏହିପରି ଭାବରେ ମୋଟ ୧୧୩୬ ଖଣ୍ଡ କାଠଗଡ଼ ତିନିରଥର ନିର୍ମାଣପାଇଁ ଆବଶ୍ୟକ ହେଉଥିବା ବେଳେ, ଅଧିକ କେତେଖଣ୍ଡ କାଠଗଡ଼ ଆସିଥାଏ । ଏଥିରୁ କାଠ ଓ ପଟା ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଇ ତାଳଧ୍ୱଜ ରଥରେ ୭୩୧ ଖଣ୍ଡ, ଦେବଦଳନ ରଥରେ ୭୧୧ ଖଣ୍ଡ ଓ ନନ୍ଦିଘୋଷ ରଥଷର ୭୪୨ ଖଣ୍ଡ, ଏହିପରି ମୋଟ ୨୧୮୪ ଖଣ୍ଡ କାଠ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ। ଏସବୁର ମୋଟ ପରିମାଣ ପ୍ରାୟ ୧୩,୦୦୦ ଘନଫୁଟ ।

ଏଣୁ ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠେ, ରଥଯାତ୍ରା ସରିଯିବା ପରେ, ଏହି ତିନିରଥ ଯାଏ କୁଆଡ଼େ? ଏହି ବିପୁଳ ପରିମାଣର ରଥକାଠ ହୁଏ କ’ଣ?

ଏ ସଂପର୍କରେ ଜଣାଯାଏ ଯେ ରଥଯାତ୍ରା ପରେ ଏହି ରଥ ପୁଣିଥରେ ବ୍ୟବହାର ହେବାର ବିଧି ନଥିବାରୁ, ରଥଗୁଡ଼ିକୁ ଭାଙ୍ଗି ଦିଆଯାଏ । କେବଳ ନବକଳେବର ବର୍ଷରେ ତିଆରି ହୋଇ ଆଉ ଗୋଟିଏ ନବକଳେବର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରହୁଥିବା ସାରଥି, ଘୋଡ଼ା, ପାଶ୍ୱର୍ଦେବଦେବୀ, ଓଲଟଶୁଆ, ରଥର ଠେଲାବାଡ଼ ଓ ବ୍ରେକ୍‍ ଆଦିକୁ ପରବର୍ତ୍ତୀ ରଥଯାତ୍ରା ପାଇଁ ସାଇତି ରଖାଯାଏ ।

ଅଧିକ ଅନୁଧ୍ୟାନରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ ଏହି ତିନିରଥ ମଧ୍ୟରୁ ପ୍ରଥମେ ଭଙ୍ଗାଯାଏ ଦେବୀ ସୁଭଦ୍ରାଙ୍କ ‘ଦେବଦଳନ’ ରଥକୁ । ତା’ପରେ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ‘ନନ୍ଦିଘୋଷ’ ରଥ ଓ ଶେଷରେ ଶ୍ରୀବଳଭଦ୍ରଙ୍କ ରଥ ‘ତାଳଧ୍ୱଜ’ ଭଙ୍ଗାଯାଏ । ତେବେ ଏହି ରଥଭଙ୍ଗାପାଇଁ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ବିଧି କିଛି ନାହିଁ । ବାହୁଡ଼ାଯାତ୍ରାରେ ଫେରି ନୀଳାଦ୍ରିବିଜେ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ତିନି ରଥ ବଡ଼ଦାଣ୍ଡକୁ ପ୍ରାୟ ଅବରୋଧ କରି ଗୋଟିଏ ଧାଡ଼ିରେ ରହିଥାଆନ୍ତି । ତେଣୁ ଗମନାଗମନର ସୁବିଧାପାଇଁ ପ୍ରଥମେ ମଝିରେ ଥିବା ଦେବଦଳନ ରଥକୁ ଭଙ୍ଗାଯାଇଥାଏ ବୋଲି ଶ୍ରୀମନ୍ଦିର ପ୍ରଶାସନ ସୂତ୍ରରୁ ସୂଚନା ମିଳେ।

ଶ୍ରୀମନ୍ଦିର ପ୍ରଶାସନ ସୂତ୍ରରୁ ମିଳୁଥିବା ଅନ୍ୟ ସୂଚନାରୁ ଜଣଯାଏ ଯେ ବିଗତ କିଛି ବର୍ଷ ଧରି ତିନି ରଥର ଚକ, ପ୍ରଭା, ଗୁଜ ଓ ଅସୁଆରୀ ପରି ଚାରିଟି ଅଙ୍ଗକୁ ସାଇତି ରଖାଯାଇ ବିଭିନ୍ନ ଦେବପୀଠକୁ ଦାନସୂତ୍ରରେ ବା ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷଙ୍କୁ ବିକ୍ରି ସୂତ୍ରରେ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଉଛି । ଏନେଇ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିର ପ୍ରଶାସନର ୱେବ୍‍ସାଇଟ୍‍ରେ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ବିଜ୍ଞପ୍ତି ଦିଆଯାଇଛି ।

ତେବେ, ଏସବୁ ବ୍ୟତୀତ, ରଥଭଙ୍ଗାରୁ ପ୍ରତିବର୍ଷ ବାହାରୁଥିବା ବିପୁଳ ପରିମାଣର ରଥକାଠ ହୁଏ କ’ଣ? ରଥଯାତ୍ରା ଅବସରରେ ଗଜପତି ମହାରାଜା ଶ୍ରୀ ଦିବ୍ୟସିଂହ ଦେବ ଗୋଟିଏ ଘରୋଇ ଟେଲିଭିଜନ୍‍ ଚ୍ୟାନେଲ୍‍କୁ ଦେଇଥିବା ଏକ ସାକ୍ଷାତ୍‍କାରରୁ ଏହାର ଉତ୍ତର ମିଳେ । ସେହି ସାକ୍ଷାତ୍‍କାରରେ ଗଜପତି ମହାରାଜା କହିଛନ୍ତି- ଯେଉଁ ତିନିଟି ରଥ ପ୍ରତିବର୍ଷ ନୂତନ ଭାବରେ ନିର୍ମାଣ ହେଉଛନ୍ତି, ନୀଳାଦ୍ରିବିଜେ ପରେ ସେହି ତିନି ରଥର କାଠ ଯାଏ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ରୋଷଘରକୁ । ସାରାବର୍ଷ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ କୋଠଭୋଗ ପ୍ରସ୍ତୁତିପାଇଁ ଯେତେ ଜାଳେଣି କାଠ ପ୍ରୟୋଜନ ହୁଏ, ତାହାର ପ୍ରାୟ ୭୫ ଭାଗ ଏହି ରଥକାଠ ମେଣ୍ଟାଇଥାଏ ।

ସେହିପରି, ପ୍ରତିବର୍ଷ ନୂଆ ରଥର ନିର୍ମାଣ ନ କରାଯାଇ, ତିନି ରଥର ପୁନର୍ବ୍ୟବହାର ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ଗୋଟିଏ ପ୍ରଶ୍ନର ଉତ୍ତର ଦେଇ ସେହି ସାକ୍ଷାତ୍‍କାରରେ ସେ କହିଛନ୍ତି- ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ହେଉଛନ୍ତି ମହାପ୍ରଭୁ । ସମଗ୍ର ବିଶ୍ୱର ମହାପ୍ରଭୁ । ଆପଣ ଯେପରି ଆପଣଙ୍କର ଜନ୍ମଦିନରେ ନୂଆ ପୋଷାକ ପିନ୍ଧନ୍ତି, ସେହିପରି ଆମେ କ’ଣ ଆମର ଏ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କୁ ଏ ମହାନ୍‍ ଯାତ୍ରାରେ ପ୍ରତିବର୍ଷ ନୂଆ ରଥରେ ବସାଇ ନେଇପାରିବା ନାହିଁ?

ଏ ପ୍ରସଙ୍ଗରେ, ସେ ଆହୁରି ମଧ୍ୟ କହିଛନ୍ତି- ଯଦି ମହାପ୍ରଭୁ ଆମ ଜୀବନର, ଆମ ରାଷ୍ଟ୍ରର ମୁଖ୍ୟ, ତେବେ ରଥପାଇଁ କାଠର ଅଭାବ ହେବ କାହିଁକି? ଏ ଭାବନାକୁ ନେଇ ଆମେ କ’ଣ ଆମ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ପାଇଁ ସୁନ୍ଦର ଭାବରେ ଜଙ୍ଗଲ ସୃଷ୍ଟି କରିପାରିବା ନାହିଁ? ଏଣୁ ରଥକାଠର ଅଭାବକୁ ଦୃଷ୍ଟିରେ ରଖି ଏଥିପାଇଁ ରାଜ୍ୟ ସରକାରଙ୍କ ପକ୍ଷରୁ ପ୍ରାୟ ୧୦ / ୧୫ ବର୍ଷ ପୂର୍ବେ ‘ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ବନ ପ୍ରକଳ୍ପ’ ଆରମ୍ଭ କରାଯାଇଥିଲା । ସେଥିରେ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ରଥନିର୍ମାଣପାଇଁ ଆବଶ୍ୟକ ହେଉଥିବା କାଠର ଅଭାବ ପୂରଣପାଇଁ ବୃକ୍ଷ ରୋପଣ କରାଯାଇଥିଲା । ଏଥିରେ ଜନସାଧାରଣଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ସଂପୃକ୍ତ କରାଯାଇଥିଲା । ଏହାଦ୍ୱାରା ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ଆବଶ୍ୟକତା ଓ ଆମ ପରିବେଶର ଆବଶ୍ୟକତାର ସହଜ ସମାଧାନ ହୋଇପାରିଥାନ୍ତା । ପୂର୍ବେ ଗଡ଼ଜାତ ରାଜାମାନେ ଏହାକୁ ଦୃଷ୍ଟିରେ ରଖି ନିଜ ନିଜ ରାଜ୍ୟରେ ବନର ବିକାଶ କରୁଥିଲେ । ଆଜିର ଗଣତନ୍ତ୍ରରେ ଏ ଦାୟିତ୍ୱ ଜନସାଧାରଣଙ୍କର। ସଂପୃକ୍ତ ବନଖଣ୍ଡ ଅଧିକାରୀମାନେ ଏ ଦିଗରେ ସଜାଗ ରହିଲେ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ପାଇଁ ରଥକାଠର ଆଉ ଅଭାବ ରହିବ ନାହିଁ ।