ଦଶ ମହାବିଦ୍ୟା କିଏ ? କଣ ସେମାନଙ୍କର ମହତ୍ତ୍ବ

ଦଶ ମହାବିଦ୍ୟା ହିନ୍ଦୁ ତାନ୍ତ୍ରିକ ପରମ୍ପରାରେ ଶକ୍ତି ଉପାସନାର ଏକ ମୁଖ୍ୟ ଅଙ୍ଗ ଅଟେ। ଏହା ମାତା ଦୁର୍ଗାଙ୍କର ଦଶଟି ମୁଖ୍ୟ ରୂପକୁ ସୂଚାଏ, ଯେଉଁମାନେ ଜ୍ଞାନ, ଶକ୍ତି ଓ ମୋକ୍ଷର ପ୍ରତୀକ ଅଟନ୍ତି। ଏହି ଦଶ ମହାବିଦ୍ୟା ହେଉଛନ୍ତି: କାଳୀ, ତାରା, ତ୍ରିପୁରା ସୁନ୍ଦରୀ, ଭୁବନେଶ୍ୱରୀ, ଛିନ୍ନମସ୍ତା, ଭୈରବୀ, ଧୂମାବତୀ, ବଗଳାମୁଖୀ, ମାତଙ୍ଗୀ ଓ କମଳା। ପ୍ରତ୍ୟେକ ଦେବୀଙ୍କର ନିଜସ୍ୱ ସ୍ୱରୂପ, ଶକ୍ତି ଓ ଉପାସନା ପଦ୍ଧତି ରହିଛି। ଓଡ଼ିଶାରେ ମଧ୍ୟ ତାନ୍ତ୍ରିକ ସାଧନା ଓ ଶକ୍ତି ଉପାସନାରେ ଏହି ମହାବିଦ୍ୟାମାନଙ୍କର ବିଶେଷ ମହତ୍ତ୍ୱ ରହିଛି।ଦଶ ମହାବିଦ୍ୟାର ଉତ୍ପତ୍ତିପୁରାଣ ଅନୁସାରେ, ଦଶ ମହାବିଦ୍ୟାର ଉତ୍ପତ୍ତି ମାତା ସତୀଙ୍କ ସହ ଜଡ଼ିତ। ଯେତେବେଳେ ମାତା ସତୀ ଦକ୍ଷଯଜ୍ଞକୁ ଯିବାକୁ ବାହାରିଲେ ମହାଦେବ ତାଙ୍କୁ ଏଥିରୁ ବାରଣ କଲେ । ସେତେବେଳେ ଦଶଦିଗ ( ୪ ଦିଗ, ୪ କୋଣ, ଉର୍ଦ୍ଧ୍ବ ଓ ଅଧଃ)ରୁ ଦଶ ମହାବିଦ୍ୟା ରୂପ ଧରି ପ୍ରକଟ ହେଲେ ମାତା । ଏହି ଦଶମହାବିଦ୍ୟାମାନେ ଶିବଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ କରିଦେଇଥିଲେ, ଯିଏ ଏହି ଦଶ ରୂପଙ୍କୁ ସମ୍ମାନ ଦେଇ ସେମାନଙ୍କୁ ମହାବିଦ୍ୟା ରୂପେ ପୂଜା କରିବାକୁ କହିଥିଲେ। 

ଦଶ ମହାବିଦ୍ୟାର ସ୍ୱରୂପ ଓ ମହତ୍ତ୍ୱ…

•    ମା କାଳୀ: ସମୟ ଓ ସଂହାରର ଦେବୀ। ସେ ଅଜ୍ଞାନତା ଓ ମାୟାକୁ ନଷ୍ଟ କରି ମୋକ୍ଷ ପ୍ରଦାନ କରନ୍ତି। ଓଡ଼ିଶାରେ ମା କାଳୀଙ୍କର ଅନେକ ମନ୍ଦିର, ଯେପରି କଟକର ଗଦାଚଣ୍ଡୀ ମନ୍ଦିର, ପ୍ରସିଦ୍ଧ।
•    ତାରା: ଜ୍ଞାନ ଓ ମୁକ୍ତିର ଦେବୀ। ତାଙ୍କର ରୂପ କାଳୀଙ୍କ ସହ ସମାନ, କିନ୍ତୁ ସେ ଅଧିକ କରୁଣାମୟୀ ଅଟନ୍ତି।
•    ତ୍ରିପୁରା ସୁନ୍ଦରୀ: ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ଓ ସୃଷ୍ଟିର ଦେବୀ। ସେ ଶ୍ରୀ ଯନ୍ତ୍ରରେ ପୂଜା ହୁଅନ୍ତି ଓ ସମୃଦ୍ଧି ପ୍ରଦାନ କରନ୍ତି।
•    ଭୁବନେଶ୍ୱରୀ: ବିଶ୍ୱର ମାତା। ଓଡ଼ିଶାରେ ଭୁବନେଶ୍ୱର ସହରର ନାମ ତାଙ୍କ ନାମରେ ରଖାଯାଇଛି, ଯେଉଁଠାରେ ତାଙ୍କର ପୂଜା ବିଶେଷ ଭାବେ ହୁଏ।
•    ଛିନ୍ନମସ୍ତା: ଆତ୍ମବଳି ଓ ଜ୍ଞାନର ପ୍ରତୀକ। ତାଙ୍କର ରୂପ ଭୟଙ୍କର ହେଲେ ମଧ୍ୟ ସେ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ଜାଗରଣ ଦିଅନ୍ତି।
•    ଭୈରବୀ: ଶକ୍ତି ଓ ସୁରକ୍ଷାର ଦେବୀ। ଓଡ଼ିଶାର ଅନେକ ତାନ୍ତ୍ରିକ ମନ୍ଦିରରେ ତାଙ୍କର ପୂଜା ହୁଏ।
•    ଧୂମାବତୀ: ଦୁଃଖ ଓ ନିରାଶାରୁ ମୁକ୍ତି ଦେଉଥିବା ଦେବୀ। ତାଙ୍କର ଉପାସନା ଅଧିକାଂଶ ସମୟରେ ଗୁପ୍ତ ରହିଥାଏ।
•    ବଗଳାମୁଖୀ: ଶତ୍ରୁଙ୍କୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିବା ଓ ବିଜୟ ପ୍ରଦାନ କରୁଥିବା ଦେବୀ।
•    ମାତଙ୍ଗୀ: ବାକ୍ ଶକ୍ତି ଓ କଳାର ଦେବୀ। ତାଙ୍କର ଉପାସନା ସଂଗୀତ ଓ ଜ୍ଞାନ ସାଧକଙ୍କ ପାଇଁ ବିଶେଷ।
•    କମଳା: ଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କର ତାନ୍ତ୍ରିକ ରୂପ। ସେ ଐଶ୍ୱର୍ଯ୍ୟ ଓ ସମୃଦ୍ଧି ପ୍ରଦାନ କରନ୍ତି।

ଓଡ଼ିଶାରେ ଦଶ ମହାବିଦ୍ୟା ଉପାସନା 

ଓଡ଼ିଶା ଶାକ୍ତ ପରମ୍ପରା ଓ ତାନ୍ତ୍ରିକ ସାଧନାର ଏକ ପ୍ରମୁଖ କେନ୍ଦ୍ର ରହିଆସିଛି। ରାଜ୍ୟରେ ଅନେକ ଶକ୍ତିପୀଠ, ଯେପରି ଜଗନ୍ନାଥ ମନ୍ଦିରରେ ମା ବିମଳା, ତାରାତାରିଣୀ ମନ୍ଦିର, ଯାଜପୁରର ବିରଜା ମନ୍ଦିର, ବାଣପୁରର ଭଗବତୀ ମନ୍ଦିର, ସମ୍ବଲପୁରର ମା ସମଲେଶ୍ୱରୀ ମନ୍ଦିର ଇତ୍ୟାଦି ଅନେକ ପୀଠ ଦଶ ମହାବିଦ୍ୟାଙ୍କ ସହ ସମ୍ପର୍କିତ। ଏହି ଦେବୀମାନଙ୍କର ଉପାସନା ନବରାତ୍ରୀ, ଦୁର୍ଗାପୂଜା ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ତାନ୍ତ୍ରିକ ଉତ୍ସବରେ ବିଶେଷ ଭାବେ ହୁଏ। 

ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ମହତ୍ତ୍ୱ

ଦଶ ମହାବିଦ୍ୟା କେବଳ ଦେବୀଙ୍କ ରୂପ ନୁହେଁ, ବରଂ ଏହା ମନୁଷ୍ୟ ଜୀବନର ଦଶଟି ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ଅବସ୍ଥାକୁ ମଧ୍ୟ ପ୍ରତିନିଧିତ୍ୱ କରେ। ପ୍ରତ୍ୟେକ ଦେବୀ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଶକ୍ତି ଓ ଜ୍ଞାନର ପ୍ରତୀକ। ଏହି ଉପାସନା ସାଧକଙ୍କୁ ଭୟ, ଅଜ୍ଞାନତା ଓ ମାୟାରୁ ମୁକ୍ତି ଦେଇ ଆତ୍ମଜ୍ଞାନ ଆଡ଼କୁ ନେଇଥାଏ। 

ଉପସଂହାର

ଦଶ ମହାବିଦ୍ୟା ଶକ୍ତି ଉପାସନାର ଏକ ଅନନ୍ୟ ଅଧ୍ୟାୟ। ଓଡ଼ିଶାରେ ଏହାର ଗଭୀର ପ୍ରଭାବ ଦେଖାଯାଏ, ଯେଉଁଠାରେ ଶକ୍ତିପୀଠ ଓ ତାନ୍ତ୍ରିକ ପରମ୍ପରା ଏହି ଦେବୀଙ୍କ ମହିମାକୁ ଜୀବନ୍ତ ରଖିଛି। ଏହି ଦେବୀମାନଙ୍କର ଉପାସନା କେବଳ ଧାର୍ମିକ ନୁହେଁ, ବରଂ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ଓ ତାନ୍ତ୍ରିକ ଜ୍ଞାନର ଏକ ମାର୍ଗ ଅଟେ।